ABŞ səfirinə Bakıda sui-qəsd cəhdi: köhnə və yeni “İran izləri” - İLGİNC

Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin ilk günündən İran Bakıya qarşı düşmən münasibət bəsləyib, onun təhlükəsizliyini və müstəqilliyini sarsıtmaq üçün ardıcıl fəaliyyət göstərib. Bununla belə, son bir ildə iki həmsərhəd ölkə arasında əlaqələr daha da pisləşib. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bu yaxınlarda tədqiqatçılarla görüşündə bu tənəzzülə səbəb olan amilləri açıqlayıb. Prezident Əliyev bildirib ki, İranda “terror hökumət səviyyəsində təşkil olunub”.

Bu barədə FDD-də yazılıb.

ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur ki, İran və Azərbaycan Respublikası həmsərhəd ölkələrdir və İran əhalisinin üçdə birinə qədərini etnik azərbaycanlılar təşkil edir:

“Çoxlu azərbaycanlılar sərhədyanı ailə bağlarını bölüşürlər və iki Azərbaycan icması arasında ticarət və mədəni mübadilələr Azərbaycan Respublikasının müstəqillik qazanmasından sonra inkişaf edib.

Tehran Azərbaycan Respublikasına qarşı düşmənçiliyinin motivi ilə bağlı çox açıqdır: Tehran müstəqil Azərbaycanın öz etnik azərbaycanlı icmasına daha böyük hüquqlar axtarmaq üçün ilham mənbəyi ola biləcəyini düşünür”.

Təhlildə xatırlanır ki, müvafiq olaraq, Azərbaycanla birinci müharibədə (1992-94) İran Ermənistanı dəstəkləyib, nəticədə Ermənistan Azərbaycanın qanuni ərazisinin altıda birini işğal edib və bir milyona yaxın azərbaycanlı öz yurd-yuvasından didərgin düşüb:

İran Ermənistanla əməkdaşlıq edir və bu ölkənin Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindəki fəaliyyətdən qazanc əldə edirdi. İran 2020-ci ildə İrəvan və Bakı arasında gedən müharibə zamanı da Ermənistanı dəstəkləyib: İran Rusiyadan Ermənistana silah və təchizat daşıyan əsas kanal rolunu oynayıb, çünki Rusiya və Ermənistan sərhədi bölüşmür.

Bir çox jurnalist və analitik mərkəzlərin tədqiqatçıları arasında yayılmış rəvayətdən fərqli olaraq, İranın düşmənçiliyi Bakının İsraillə yaxın münasibətlərindən irəli gəlmir. Zaman qrafiki açıq-aşkar pozulur: Tehran 1991-ci ildən Azərbaycana düşmən münasibət bəsləyirdi, İsraillə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq isə yalnız 1995/1996-cı illərdə başlayıb. İdeologiya Tehranın Azərbaycan və Ermənistanla bağlı siyasətini istiqamətləndirmir və İranın şimal sərhədindəki dövlətlərə münasibətdə siyasətində əsas amillər müdafiə xarakterlidir - regionda baş verən hadisələrin onun milli təhlükəsizliyinə və daxili siyasi arenasına mənfi təsir göstərməsinin qarşısını alır.

İranın Azərbaycana qarşı siyasəti xatırladır ki, Tehranın elan etdiyi müsəlmanların hüquqlarını və İslam həmrəyliyini müdafiə edən siyasət İslam Respublikasının xarici siyasətini istiqamətləndirmir. Ermənistan şiə müsəlmanların torpaqlarını işğal etdi, yüz minlərlə insanı öz yurd-yuvasından didərgin saldı, buna baxmayaraq Tehran İrəvanla açıq əməkdaşlıqda çox rahat idi.

Əsas fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, 30 ildə Tehran və Bakı səmimi ritorikanı saxlamağa, iqtisadi və nəqliyyat əməkdaşlığını inkişaf etdirməyə və hərtərəfli böhranların yaranmasının qarşısını almağa çalışıblar. Bununla belə, gərginliyin bir neçə pik nöqtəsi olub. 2001-ci ildə İran Xəzər dənizinin dəniz sərhədi zonasında BP-nin tədqiqat gəmisini hədələdi. 2012-ci ildə Bakı İranın ABŞ-ın Azərbaycandakı səfirini öldürmək, Bakıda yəhudi məktəbinə və digər yəhudi icma qurumlarına hücum etmək planının qarşısını aldı. Bundan əlavə, İran Azərbaycandakı islam qrupları ilə gizli əlaqələr saxlayır. Məsələn, İran Azərbaycan hökumətini devirmək məqsədi daşıyan “Hüseyniyun” briqadalarına sponsorluq edir, Qumdan müntəzəm televiziya və digər media yayımları aparır. Tehran “Huseyniyun” briqadalarını Livandakı “Hizbullah” kimi Yaxın Şərqdə sponsorluq etdiyi digər silahlı qruplaşmalara nümunə göstərir”.

Təhlildə qeyd olunur ki, 2020-ci il Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi İran və Azərbaycan arasında münasibətlərin pisləşməsinə səbəb olub: “2020-ci il müharibəsində İranın münaqişədə iştirakı yeni zirvəyə çatdı, İran qüvvələri bir neçə dəfə Azərbaycan sərhəddini keçərək Azərbaycanın döyüş meydanında irəliləyişlərini pozdu. 2020-ci il oktyabrın 17-də İran qüvvələri Cəbrayıl rayonunun Zəngilana yaxın hissəsində yola iri beton bloklar yerləşdirərək, Zəngilandakı Azərbaycan qüvvələrini təchizat və əlavələrdən kəsiblər. İran qüvvələri də bir neçə dəfə Azərbaycanın İranla həmsərhəd eksklavı olan Naxçıvana keçib, həmçinin müharibə zamanı Azərbaycan qüvvələrinin əlaqəsini dəfələrlə kəsib, Ermənistana Azərbaycan qoşunlarının hərəkəti barədə məlumat verib. Müharibə zamanı Ermənistanın işğalı altında olan ərazilərdə İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) təmin etdiyi texnologiya ilə yaradılan tunellər aşkar edilib”.

ABŞ nəşri xatırladır ki, 2020-ci ilin noyabrında atəşkəs əldə edildikdən sonra İran Qarabağdakı erməni qüvvələrinə müxtəlif təxribat və təxribat taktikalarını öyrətmək üçün İİKK mütəxəssislərini göndərməyə davam edib: “İran Azərbaycanla sərhədə yaxın və Ermənistanla Azərbaycan arasında toqquşmaların olduğu bölgəyə yaxın olan Ermənistanın Qafan şəhərində də konsulluq açıb. Tehran çox güman ki, bu postu kəşfiyyat məlumatlarının toplanması və təminatını artırmaq və Ermənistanı dəstəkləmək üçün təsis edib”.

Bildirilir ki, İran da Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin həllinə mane olan siyasət aparır:

“Müvafiq olaraq, İran Rusiya sülhməramlılarının nəzarəti altında Azərbaycandakı ermənilərin məskunlaşdığı ərazilərə silah göndərib.

Konkret olaraq Tehran Zəngəzur dəhlizinin açılmasının qarşısını almağa çalışır ki, bu da Türkiyənin tranzitdə İrandan, Azərbaycanın isə Naxçıvanla əlaqədə İrandan asılılığını aradan qaldıracaq.

Prezident Əliyev 2023-cü il mayın 2-də Şuşada keçirdiyi müşavirədə İran-Azərbaycan münasibətlərinin son zamanlar geriləməsini şərtləndirən amilləri açıqlayıb. Əliyev bildirib ki, Tehran Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü rəsmi şəkildə tanısa da, əslində İran “Ermənistanın İran ərazisindən daşıma, o cümlədən hərbi sursat və texnikanın daşınması ilə bağlı fəal istifadə etməsi” vasitəsilə Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etməsini dəstəkləyib.

Əliyev müharibədən sonra İranın Qarabağın ermənilərin məskunlaşdığı ərazilərə yük maşınlarını necə göndərdiyini izah edib: “Biz İran yük maşınlarının Qarabağa müntəzəm hərəkətini aşkar etdik. Bu, tamamilə qanunsuz idi”.

O daha sonra qeyd edib ki, İran Azərbaycanla sərhəddə bir neçə hərbi təlim keçirib: “Bunu başa düşmək çətin idi, çünki işğal zamanı həmin ərazidə heç vaxt hərbi təlimlər keçirməyiblər... Ona görə də, həmişə olduğu kimi, cavab verdik və onların sərhədi boyunca iki hərbi təlim keçirdik. Birincisi, xüsusi təyinatlılarımız tərəfindən… İkincisi, müttəfiqimiz Türkiyə ilə, Türkiyənin “F16”-ları və Türkiyə xüsusi təyinatlıları ilə. Amma bu, özümüzü müdafiə edə biləcəyimiz mesajı idi”.

Əliyev 2023-cü il yanvarın 27-də Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə hücumu dövlət terroru kimi qiymətləndirib: “Sonra səfirliyimizə qarşı terror aktı baş verdi və demək olar ki, hər şeyi məhv etdi, çünki videogörüntülər var idi... Bu, diplomatlarımızı və onların ailə üzvlərini öldürmək üçün qəsdən təşkil edilmiş terror aktı idi. 40 dəqiqə ərzində polis yox idi, təhlükəsizlik işçiləri yox, heç nə”.

Prezident Əliyev əlavə edib ki, “üstəlik, həmin gün həmin şəxs mətbuatda da görünür. O, müsahibələr verir. Təsəvvür edirsinizmi, başqa ölkənin səfirliyinə soxulan və bir nəfəri öldürən, iki nəfəri yaralayan bir şəxs müsahibə verərək bunu hansısa başqa məqsədlə etdiyini deyir? Və iki gün sonra İranda o, hər cür hüquqi təqibdən yayınmaq üçün əqli cəhətdən qüsurlu elan edildi”.

Əliyev İranı dövlət terrorunda ittiham edib: “Bu, ciddidir; bu terrordur. Biz isə bu terrorun hökumət səviyyəsində təşkil olunduğunu düşünürük”.

Hücumdan sonra prezident Əliyev Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinin bağlanması barədə göstəriş verib və İran və Azərbaycan diplomatları qarşılıqlı surətdə (açıq qalan Azərbaycanın Təbrizdəki konsulluğundan başqa) çıxarılıb. Bundan əlavə, Əliyev Bakıda açıq tənqidi fikirlər səsləndirən bir parlamentarın və ya İranın az qala ölümünə səbəb olan sonrakı terror aktını Tehranın “qırmızı xətti keçməsi” kimi qiymətləndirib. “Bir neçə gündən sonra həmin qrup saxlanılıb. Beləliklə, hüquq-mühafizə orqanlarımız çox səmərəli işlədilər və onların bütün şəbəkəsi açıqlandı. Onlar ifadə veriblər ki, İrandan sifariş alıblar. Bu, qırmızı xətti keçməkdir”.

Prezident Əliyev bildirdi ki, İranla münasibətlərin yaxşılaşması üçün bir neçə ilkin şərt var:

“Biz ilk növbədə İranda sığınacaq tapmış bəzi terrorçuların Azərbaycana ekstradisiyasını tələb edirik. Biz səfirliyimizə edilən terror aktının şəffaf araşdırılmasını tələb edirik. İndi təsəvvür edə bilərsiniz ki, Azərbaycanla İran arasında münasibətlər indiyədək ən aşağı səviyyədədir. Onların o səviyyədə qalıb-qalmayacağını, aşağı düşəcəklərini, yoxsa yüksələcəklərini proqnozlaşdırmaq çox çətindir”.

Əliyev bəyan edib ki, “İranda hamı, quruluşun bütün təbəqələri nəhayət başa düşməlidir ki, Azərbaycanla təhdid və terror dili işləməyəcək. Nə qədər tez başa düşsələr, normallaşma əlamətlərini bir o qədər yaxşı görə bilərik”.

İran-Azərbaycan münasibətlərində bu gərginlik misli görünməmiş səviyyədədir. Vəziyyət hər iki tərəf üçün risklər yaradır. Həm İran, həm də Rusiya Ermənistanı Azərbaycanla sülh sazişi və sərhədlərin delimitasiyasının qarşısını almağa çağırdığı halda, İranla münaqişə hərbi münaqişənin yenidən alovlanmasına və Qarabağda və bütün Azərbaycanda terror hücumlarının artmasına səbəb ola bilər. Bununla belə, İran həm də, bəlkə də daha böyük risklərlə üz-üzədir. Tehran 2022-ci ilin sentyabrından etibarən hakim rejimin sabitliyini təhdid edən, demək olar ki, rejim əleyhinə görünməmiş fəaliyyət dalğaları ilə üz-üzədir. Rejimin Azərbaycan Respublikasına qarşı fəaliyyəti İranın Azərbaycanla sərhədə bitişik əyalətlərində yaşayan etnik azərbaycanlıların böyük hissəsini daha da qızışdırır. Tehran Azərbaycana qarşı düşmənçiliyi ilə İranda anti-rejim fəaliyyətinin miqyasının genişlənməsi riskini daşıyır”.

ABŞ nəşrinin yazdığına görə, Tehranın bu yaxınlarda törətdiyi terror aktları göstərir ki, İran keçmişdə Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-ni müntəzəm hücumlar üçün hədəfə aldığı kimi Azərbaycanı da hədəf seçib: “Bu hücumları “hökumət səviyyəsində təşkil edilmiş terror” adlandıran Azərbaycan prezidenti İranın dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən terrorizmini birbaşa çağırmağa hazır olan azsaylı dünya liderlərindən biridir”.

Reyting.az