Sülh danışıqlarında vasitəçilik yarışı və ya Avropadakı görüşlərə Moskvadan qısqanc reaksiya - NƏ BAŞ VERİR?

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova brifinqdə çıxış edərək bildirib ki, Rusiya hakimiyyəti Ermənistan və Azərbaycan hakimiyyətlərinə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün öz təkliflərini təqdim edib. Onun sözlərinə görə, Rusiya XİN-in xüsusi nümayəndəsi İqor Xovayev bu mövzuda məsləhətləşmələr aparmaq üçün sentyabr ayında regiona bir neçə səfər edib.

Eyni zamanda, o, "müqavilə predmetinin yüksək həssaslığına" istinad edərək, danışıqların aralıq nəticələrini şərh etməkdən imtina edib.

"Sülh müqaviləsi mövzusunun yüksək həssaslığını nəzərə alaraq, biz davam edən danışıqların təfərrüatlarını şərh etməyi yersiz hesab edirik", - XİN sözçüsü bildirib.

Münaqişənin həlli prosesində Qərb vasitəçilərinin fəaliyyətinə toxunan Zaxarova qeyd edib ki, bəzən onların yanaşmaları kifayət qədər balanslı görünmür, xüsusən də nədənsə birbaşa adını çəkmədiyi fərdi vasitəçilərə münasibətdə.

Amma görünən odur ki, bu günlərdə Praqada Qərb vasitəçilərinin bilavasitə iştirakı ilə əldə edilmiş nəticələri nəzərə alsaq, Zaxarovanın qiymətləndirmələri əsaslı deyil. Əliyev-Mişel-Paşinyan-Makron dördtərəfli görüşünün yekunlarına dair bəyanatda qeyd olunur:

“Ermənistan və Azərbaycan BMT Nizamnaməsinə və hər iki tərəfin bir-birinin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini tanıdığı 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinə sadiqliklərini bir daha təsdiq etdilər. Onlar təsdiqləyiblər ki, bu, delimitasiya komissiyalarının işi üçün əsas olacaq və bu komissiyaların növbəti iclası oktyabrın sonunadək Brüsseldə baş tutacaq.

Ermənistan Azərbaycanla sərhəddə Aİ-nin mülki missiyasını təşviq etməyə razılaşıb. Azərbaycan sözügedən missiya ilə ona aid olacaq dərəcədə əməkdaşlığa razılıq verib. Missiya maksimum iki ay müddətinə oktyabr ayında işə başlayacaq. Missiyanın məqsədi güvən yaratmaq və hesabatları vasitəsilə sərhəd komissiyalarına kömək etmək olacaq”.

Bu şəraiti nəzərə alsaq, bir məsələ çox maraqlıdır: Moskvanın, Zaxarovanın fikrincə, artıq İrəvan və Bakıya təhvil verdiyi sülh müqaviləsi təklifləri konkret nədən ibarət ola bilər? Qarabağın gələcəyi, Zəngəzur dəhlizi adlanan yer haqqında nə demək olar?

Bəs niyə bu təkliflərin məzmunu hətta ümumi formada da açıqlana bilmir? Bu sirlər nələrdir?

 AYNA-nın bu suallarına ekspertlər cavab veriblər.

Politoloq, Milli Məclisin deputatı Rasim Musabəyov:

- Aydındır ki, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi həm ABŞ-ın, həm də Avropa İttifaqının vasitəçilik səylərinə ört-basdır edilməmiş qıcıq və qısqanclıqla reaksiya verir. Rusiyanın Ukraynaya sonuncu təcavüzünə qədər Moskva əmin idi ki, Ermənistan-Azərbaycan məsələsində əsas moderatorluq funksiyası tamamilə Rusiya Federasiyasının nəzarəti altında qalır, Şarl Mişel isə sanki köməkçi rol oynayır.

Amma indi vəziyyət o qədər dəyişib ki, məhz Brüssel əsas danışıqlar platformasına çevrilir, xüsusən də Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin hazırlanması və imzalanması kontekstində. Və buna Vaşinqtonun vasitəçilik səyləri də əlavə edilib ki, o, son vaxtlar dövlətlərimiz arasında sülhün əldə edilməsi üçün danışıqlar prosesində az da olsa iştirak edib. Eyni zamanda, Ermənistan və Azərbaycanın mövqelərinin yaxınlaşmasına daha ciddi təsir göstərmək istəyini nümayiş etdirib.

Rusiyanın təkliflərinin konkret məzmununa gəlincə, mən ancaq erməni mənbələrinə istinad edə bilərəm, çünki bizim XİN, rəsmi strukturlar bu barədə heç bir məlumat verməyib. Onların hesabatlarından belə çıxır ki, Xovayev bu yaxınlarda regiona səfəri zamanı Bakının dediklərindən çox da fərqlənməyən təkliflər irəli sürüb. Söhbət 5 prinsipdən gedir. Onlar Rusiyanın təkliflərində də öz əksini tapıb, yeganə fərqlə ki, Brüsseldə və ABŞ-da baş tutan danışıqlar kontekstində sülh sazişi layihəsində “Qarabağ” sözü yer almayıb. Rusiya isə mövcud situasiyanı saxlamağı təklif edir ki, mövcud vəziyyət normallaşdıqdan sonra Qarabağ ermənilərinin hansısa statusa malik olmasının müzakirəsi açılsın.

Təbii ki, belə bir sual açıq qalanda bu o deməkdir ki, Rusiyanın qondarma sülhməramlılarının burada olmasının müddəti uzadılır və Moskva həm Ermənistana, həm də Azərbaycana münasibətdə bu məsələdə manipulyasiya rıçaqlarını özündə saxlayır. Hansı ki, Bakıya heç də uyğun gəlmir və ona görə də, mənim başa düşdüyüm qədər, sülh sazişinin əldə olunması üçün əsas platforma kimi Brüsseli seçib.

Bundan əlavə, Ermənistanın bizə Zəngəzur dəhlizi üçün konkret yol marşrutu verməsini təkid etməkdə davam edirik, çünki ermənilərin nə qədər giley-güzar etməsindən asılı olmayaraq, Mehridən keçən dəmir yolunun bərpasının təbii ki, alternativi yoxdur. Avtomobil yolu marşrutunun iki variantı var və onlardan biri Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında maneəsiz və təhlükəsiz nəqliyyat marşrutuna istinad edən Üçtərəfli Birgə Bəyanata uyğun olacaq. Ermənistan birini mütləq təsdiq etməlidir. Bütün hallarda bu məsələdə görünən odur ki, həm Qərbin, həm də Rusiyanın təklifləri bir-birindən çox da fərqlənmir. Ona görə də burada güclü mübahisələr olacağını düşünmürəm.

Mixail Neyjmakov, Siyasi və İqtisadi Kommunikasiyalar Agentliyinin aparıcı analitiki (Moskva):

- Zaxarovanın Bakı ilə İrəvan arasında sülh müqaviləsi ilə bağlı Moskvanın təkliflərinin təfərrüatları üzərində niyə dayanmadığı aydındır. 2022-ci il sentyabrın sonunda Nikol Paşinyan Ermənistanın İctimai Televiziyasına müsahibəsində bildirib ki, “masada imzalana və ya rədd edilə bilən heç bir mətn yoxdur”. Aydındır ki, Ermənistanın Baş naziri bununla da danışıqlarda irəliləyişlə bağlı (o cümlədən, ölkəsində daxili auditoriya arasında narahatlığı artırmamaq üçün) çox yüksək gözləntilər qoya bilməzdi. Buna baxmayaraq, deyək ki, Ermənistanın “Past” nəşri tərəfindən sentyabrda buraxılan şayiələrə - guya ki, Paşinyan Praqaya sülh müqaviləsinin ilkin layihəsi ilə danışıqlar üçün getməli idi, görünür, hələlik bu sənədin müzakirəsi tamamlanmadan çox uzaqdır.

Bu vəziyyətdə Rusiya XİN-in rəsmi nümayəndəsinin sülh müqaviləsi layihəsi ilə bağlı Rusiyanın təkliflərindən ümumi şəkildə danışması başa düşüləndir - danışıqların ilkin mərhələsində sənəddəki təkliflərə dair bəyanatlar nə qədər konkret olarsa, həm tərəflər, həm də vasitəçilər üçün manevr üçün daha az yer qalır.

Təbii ki, sülh müqaviləsinin mətninə daxil edilə bilən, ya da ondan kənarda qalan, ayrı-ayrı müqavilələrlə tənzimlənən çoxlu məqamlar var. Belə mövzulara məsələn, Cənubi Qafqazda nəqliyyat kommunikasiyalarının deblokadası daxildir. Buna baxmayaraq, çox güman ki, Moskva sülh müqaviləsində bu mövzunu daha ətraflı təsvir etməyi təklif edə bilər. Rusiya bu məsələdə sadəcə vasitəçi deyil, 2020-ci ilin noyabrında imzalanmış Üçtərəfli Birgə Bəyanatın 9-cu bəndinə əsasən, Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında “nəqliyyat əlaqələri üzərində nəzarət” Ermənistan ərazisindən keçməlidir, və onun təhlükəsizliyi, həmin bəyanata əsasən, Rusiya Federasiyası Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin Sərhəd Mühafizə Xidməti tərəfindən həyata keçirilməlidir. Ona görə də tamamilə mümkündür ki, Rusiyanın sülh müqaviləsi ilə bağlı təklifləri çərçivəsində nəqliyyat kommunikasiyaları məsələsinə daha çox diqqət yetirilib.